Slave, kao deo naše istorije i tradicije, predstavljaju i deo naše savremene urbane prakse. One povezuju prošlost, sadašnjost i budućnost, i na taj način jačaju osećaj identiteta i pripadnosti.
I dan-danas naš narod se sa njom identifikuje, stoga je i dalje stvara, održava i prenosi. Jedino u našem narodu za razliku od ostalih pravoslavnih naroda se slave krsne slave, koje predstavljaju našu osobenost.
Društvene prakse, običaji, obredi i svetkovine čine kategoriju nematerijalnog kulturnog nasleđa. Prenose se iz generacije u generaciju, i pružaju zajednici i individui osećaj identiteta i kontinuiteta.
Poreklo slavskog rituala
Slavski ritual je istovremeno i crkveni i narodni, predstavlja običaj koji nosi određeno znanje, pa je zbog toga reprezentativan. U osnovi ovog običaja je proslavljanje domaćina zastitnika i davalaca.
Njegovo poreklo ni do danas nije potpuno utvrđeno, jer su istorijski izvori o ovom običaju veoma oskudni.
Postoje dva gledišta njihovog porekla, pod jednim se smatra da je krsno ime uspomena na dan kada su mnogobožački preci prešli u hrišćanstvo, o čemu svedoči krsno ime ili krstiti se. Pod drugim je animističko verovanje, gde se u slavi vidi hristijanizovani paganski kult, kult mrtvih, kult predaka. Ovo mišljenje je preovlađujuće u naučnim krugovima.
Od kulta Herosa do kulta lokalnog heroja
S obzirom da poreklo slave nije potpuno jasno, postoje brojna različita tumačenja. Različite teorije i pogledi nastali su pre svega usled različtiih tumačenja osnovnih slavskih rekvizita koji su: koljivo, sveća, tamjan, vino i krsni kolač, koji se javljaju i u drugim kultovima. Tako npr. M. Vasić smatra da je slava kao posvećenje mrtvima dospela kod nas preko kulta Herosa.
Drugi smatraju je to gozba za mrtve koja je nasleđena preko religioznih bratovština od Rimljana.
V. Čajkanović smatra da je nastala kao uspomena na mitskog pretka određene porodice, i za njega slava predstavlja prinošenje žrtve precima jedne porodice, bratstva ili plemena. Smatra da crkvena i plemenska slava su kult lokalnog heroja ili lokalnog božanstva, a ponegde i hrišćanskog svetitelja. U svakom slučaju, običaj je povezan sa prethrišćanskim slavljenjem patrona koje je povezano sa kultom predaka. Sigurno je povezana i sa hramovnim slavama, kao i sa kultom mrtvih pa se zbog svega toga njeno poreklo ne može svesti na jedan jedini izvor.
Dimitrije Bogdanović, slavu posmatra isključivo kroz svetosavske aktivnosti tadašnjeg vremena. Tada je pre svega prekinut kompromis između paganizma i hrišćanstva, zabranjene su gozbe sa krvnim žrtvama, i određeno je da se u crkvama obavlja samo hrišćansko slavljenje, a gozba je potisnuta u kuće pod kontrolom parohijalnog sveštenika. Na taj način pošlo je za rukom svetosavskoj crkvi da od XII do XVIII veka, u granicama Pećke patrijaršije ustali današnju krsnu slavu kao specifično srpsko-pravoslavnu i crkveno-narodnu porodičnu svečanost.
Slave u Crkvenom kalendaru
U Srpskoj pravoslavnoj Crkvi koristi se julijanski kalendar, koji je od 1919. godine bio i civilni kalendar države.
Crkveni kalendar Srpske pravoslavne Crkve i ostalih pomesnih Crkava sadrži listu svetitelja za svaki dan. Iako se svakog dana pominje više svetaca, u kalendarima se nalaze najvažniji svetitelji, dok su ostali u liturgijskim knjigama. Crkveni kalendar nije svake godine isti jer se praznici pomeraju.
Neke od najbrojnijih slava su: Sv. Nikola, Sv. Arhangel Mihail, Sv. Jovan, Sv. Velikomučenik Djordje, Sv. Dimitrije, Sv. Petka, Sv. Jovan Krstitelj.
Slavski kolač i sveća
Danas slava predstavlja običaj gde porodice smatraju svojim zaštitnikom jednog od hrišćanskih svetitelja, gde se uz odredjene protokole, obrede i gozbu proslavlja ovaj praznik.
Njeni sastavni elementi su: sveća, hleb, žito, vino, ulje, tamnjan i ikona krsnog sveca, a običaj je i da se pre slave dom osveti svetom vodicom.
U okviru teološkog konteksta tumačenja slava, kroz bogosluženja naše crkve sve ima svoj uzvišeni smisao i značenje. Stoga slavski kolač, simbolično predstavlja žrtvu blagodarnosti Bogu za spasenje kroz Isusa Hrista.
Lomljenje kolača simboliše predstavlja njegovo stradanje, a prelivanje vinom znači da smo Hristovom krvlju očišćeni od grehova. Vinom se preliva takodje i šito. Takođe, ono na slavskoj trpezi dočarava izobilje. Slavsko žito ili koljivo, predstavlja žrtvu zahvalnosti Bogu za date zemaljske plodove, a u spomen svetitelja koji se slavi.
Slavska sveća,označava žrtvu, najčistiju i najneviniju. Smatra se da je zapaljena sveća zamena za ognjište iz prethrišćanskog vremena.
Porodične, crkvene, seoske, gradske i druge slave
Porodične slave danas proslavljaju uspomene na hrišćanskog svetitelja, praksa je da se nikada ne menja svetac i da se prenosi sa oca na sina.
Kod crkvenih slava proslavlja se svetitelj kome je hram posvećen.
Seoske ili gradske slave, takođe slave svetitelje koje su izabrale za svoje zaštitnike. Tog dana ide se kroz polja u selu ili glavnom ulicom u gradu, tzv. litija.
Postoji još jedan običaj proslave slava, zaštitnika srpske škole, koji je srpski prosvetitelj i prvi arhiepiskop sv. Sava. Ovaj običaj je ustanovljen od 1827. godine i slavi se i danas.
Takođe, određena Srpska društva i ustanove mogu imati svoju slavu, svog zastitnika.
U doba Nemanjića, sv. Apostol prvomučenik Stefan je bio zaštitnik Srpske države.
Slava predstavlja složen obred, i kroz svoj razvoj slavski ceremonijal je prolazio kroz različite faze. Njegova bitna odlika je sinkretizam, odnosno prožimanje različitih kultova koji vode istom cilju – zaštiti ukućana od nepogoda svih vrsta, što se može pratiti od predhrišćanske epohe pa sve do našeg doba. Ali, ipak, ovaj složeni obred je kroz svetosavsko pravoslavlje, dobio svoj konačan oblik. On je služio očuvanju nacionalne svesti.
Slava je običaj i obred koji je imao veliki integracioni značaj u razvoju srpskog naroda, čuvanje njegove etničke svesti i drugih obeležja koja ga povezuju u određenu celinu, u posebnu etničku, istorijsku i društvenu zajednicu. U tome je zapravo i najveći značaj krsne slave za srpsku etničku zajednicu.
foto: Tijana Janković-Jevrić (Crkva rođenja Presvete Bogorodice)
