Autorke i kustostkinje Muzeja Jugoslavije Ana Panić i Jovana Nedeljković o izložbi „Prometeji novog veka”, inspirisanoj Prvom konferencijom Pokreta nesvrstanih u Beogradu
Jovana Nedeljković i Ana Panić, foto: Aleksandar Krstović i Nikola Radić Lucati
Platan, drvo poznato po svojoj dugovečnosti, zasađen je u “Parku prijateljstva” na Ušću, još daleke 1961. godine, kao predstava ideje uspostavljanja trajnog mira i prijateljstva u svetu, povodom održavanja Prve konferencije Pokreta nesvrstanih u Beogradu. Danas, 60 godina kasnije, u Muzeju Jugoslavije aktuelna je izložba inspirisana upravom tim istorijskim događajem, pod nazivom “Prometej novog veka”, a koja traje do 14. novembra.
Interesovanje publike je veliko, kako kažu autorke ove izložbe Panić i Nedeljković. Uprkos pandemijskim uslovima, u prvih mesec dana njenog trajanja, postavku je posetilo preko 5000 ljudi.
Ove subote, tačnije 6. novembra od 13h, biće održano poslednje vođenje kroz izložbu, a tim povodom razgovaramo sa autorkama “Prometej novog veka” i kustostkinjama Muzeja Jugoslavije, Anom Panić i Jovanom Nedeljković, koje će, zajedno sa umetnikom Vladimirom Nikolićem, u pomenutom terminu dočekati posetioce Muzeja Jugoslavije:
LW: U Beogradu je održana prva hladnoratovska konferencija, kojoj je izložba i posvećena, ali i poslednja 1989. godine. Koja je simbolika u svemu tome, i šta je to što je Beogradu ostalo kao uspomena na te događaje?
Jovana Nedeljković: Prva i poslednja hladnoratovska konferencija Nesvrstanih održane su upravo u Beogradu. Zanimljivo je da je svega nekoliko nedelja pre konferencije 1961, počela izgradnja Berlinskog zida, koji je ne samo simbolički, već i fizički predstavljao hladnoratovsku podelu i sukob. Tridesetak godina kasnije (1989), nekoliko nedelja pre nego što će početi rušenje zida u Berlinu, u Beogradu je održana Deveta konferencija Pokreta nesvrstanih. Ovo je ujedno bilo i poslednji put da Jugoslavija, jedan od osnivača i “motora pokretača” Nesvrstanih, učestvuje u radu Pokreta koji i danas postoji.
U urbanom pejzažu Beograda možemo naći brojne tragove obe konferencije. U blizini Brankovog mosta i danas stoji obelisk koji je posvećen Prvoj konferenciji, na komadu zelenila koji se zove “Park nesvrstanih zemalja”.
Najtrajniji trag konferencije iz 1961. ipak je Park prijateljstva na Ušću, čije jezgro čini Aleja mira, u kojoj je svako od 25 šefova delegacija, učesnika i učesnica konferencije zasadio mladicu platana. Ovo drvo simbolički je izabrano zbog svoje dugovečnosti, s ciljem da naglasi ideju uspostavljanja trajnog mira i prijateljstva u svetu.
Povodom konferencije 1989. godine u Beogradu je urađeno više murala, čiji su autori bili prvaci jugoslovenskog slikarstva.
Vladimir Veličković oslikao je deo fasade Filozofskog fakulteta; na Terazijama, u blizini bioskopa Zvezda, jedan naspram drugog stoje murali Ibrahima Ljubovića i Miodraga B. Protića.
U Knez Mihajlovoj, odmah iznad nekadašnje robne kuće Beko, nalazi se mural Ivana Rabuzina, poznatog jugoslovenskog predstavnika naivne umetnosti.
U parku na Topličinom vencu stoji česma rađene po projektu arhitekte Miše Berbakova, koju su banatske opštine poklonile Beogradu, dok je kod Jugoslovenskog dramskog pozorišta fontana Slap, koja je poklon grada Novog Sada i vojvođanskih opština, a čiji su autori arhitekta Đorđe Bobić i slikar Čedomir Vasić.
Ovi tragovi su danas gotovo nevidljivi. To su mesta pored kojih mnogi prolaze svakodnevno i ne znajući koju priču kriju.
LW: Jedan deo izložbe odnosi se na Titovu posetu Indiji 1955-56. godine. Šta bi ste istakli kao najzanimljivije iz tog segmenta?
Jovana Nedeljković: Titova poseta Indiji 1954-55. godine smatra se prelomnim događajem u formulisanju jugoslovenske spoljnopolitičke strategije u pravcu nesvrstavanja. Jugoslovenski predsednik je u Indiji otkrio viziju i potencijale jednog drugačijeg sveta, video je latentnu snagu zemlje koja je bila u prvoj fazi dekolonizacije. Često se kaže da se Tito iz Indije vratio kao promenjen čovek, da je izašao iz svojih uskih evropocentričnih i balkanocentričnih okvira i postao državnik svetskog kalibra.
Na izložbi su predstavljeni pokloni koji su Titu uručeni tokom ove posete. Pokušale smo da dočaramo posetiocima ono što je i sam Tito video – ono što je Indija bila i što će Indija biti, dijalektiku između tradicionalne i nove Indije oslobođene stega kolonijalne vlasti.
Jedan od najreprezentativnijih predmeta u ovom segmentu je model Tadž Mahala izrađen od alabastera, koji je u isto vreme i lampa. Ovaj predmet je restauriran posebno za izložbu, budući da je bio u veoma lošem stanju. Delovi predmeta su morali da se rekonstruišu, bilo ga je neophodno detaljno očistiti, zameniti elektriku, tako da mu je sada vraćen “pun sjaj”. Zanimljivi su predmeti iz tehničke zbirke – maketa lokomotive, aviona i hidrobrane Bakra, koji svedoče upravo o izgradnji “nove Indije”.
LW: S obzirom na to da je prošlo više od pola veka od prve Konferencije Pokreta nesvrstanih u Beogradu, čiji su lideri bili Josip Broz Tito, Džavaharlal Nehru (Indija) i Gamal Abdel Naser (Egipat), koliko Vam je bilo dostupno građe, odnosno čime ste se vodili u njenom odabiru?
Jovana Nedeljković: Polazište nam je bio muzejski fond koji se, zahvaljujući brojnim susretima Josipa Broza Tita sa liderima tzv. “Trećeg sveta”, bezmalo može nazvati “nepresušnim rudnikom”. Budući da su u fokusu izložbe Jugoslavija i Indija, izdvojile smo predmete koji svedoče o odnosima dve zemlje. Veoma značajan izvor za istraživanje je i bogata foto arhiva TANJUG-a koja se danas čuva u Arhivu Jugoslavije, a na osnovu koje smo rekonstruisale predstavljanje indijske umetnosti i kulture jugoslovenskoj publici kroz različite izložbe organizovane od sredine 1950-ih, pa do 1970-ih.
LW: Da li ste otkrili nešto što je novo i za vas kustose?
Jovana Nedeljković: Zahvaljujući TANJUG-ovoj arhivi uspele smo da identifikujemo jednu sliku iz likovne zbirke koja se do skoro vodila kao delo nepoznatog autora. U pitanju je slika “Majka koegzistencija” indijskog slikara Gangadara Balkrišne Vada, koji je početkom 1960-ih boravio u Jugoslaviji kao stipendista jugoslovenske vlade, a 1962. je imao samostalnu izložbu u Galeriji Kulturnog centra Beograd.
Dalje, prilikom preuramljivanja slike, u starom ramu smo pronašle arhivski dokument – pismo autora jugoslovenskom predsedniku u kojem piše da je slika “znak zahvalnosti glavnom graditelju Beogradske konferencije”, i dalje objašnjava da je na slici predstavljena “majka koegzistenciju koja sa jednakom ljubavlju hrani i crno i belo dete, dok apstraktni elementi oko nje predstavljaju raznolikost mnogobrojnih nacija i država”. Ovakvo otkriće je svakako jedna od najlepših stvari kod kustoskog posla.
LW: Kako je tekla saradnja između vas dve, i koliko dugo ste pripremale ovu izložbu?
Jovana Nedeljković: Izložbu smo pripremale relativno kratko, počele smo početkom godine, ali smo se obe ranije bavile temama vezanim za Nesvrstane. Ana je između ostalog radila izložbu Nesvrstani od Beograda do Beograda koja je 2011. organizovana u Muzeju povodom jubilarne 50. godišnjice Prve konferencije, dok sam ja ranije radila na obradi muzejske foto-arhive u kojoj ima puno građe vezane za Pokret nesvrstanih zemalja i sarađivali sam na izložbi Južna sazvežđa: poetike nesvrstanih u Muzeju savremene umetnosti u Ljubljani 2019. godine.
Iako obe dugo radimo u Muzeju, ovo je prvi put da zajedno radimo na jednoj izložbi kao koautorke. Naša saradnja je bila vrlo dinamična, kreativna i što je takođe važno u našem poslu, a ponekad se zaboravlja, bilo nam je veoma zabavno, tako da su sve kolege i prijatelji propratili naše istraživanje i oduševljenje otkrivenim materijalom i na društvenim mrežama.
LW: Šta je bilo značajno u tom odnosu Indije i Jugoslavije, kada je umetnost u pitanju?
Ana Panić: Tema naše izložbe su kulturne veze između Jugoslavije i Indije koje nisu imale veliku predistoriju u međuratnom periodu, izuzev dolaska indijskog pesnika Rabindranata Tagore u Beograd 14. novembra 1926. Godine, koji je dočekan kao rok zvezda frenetičnim klicanjem mase na beogradskoj železničkoj stanici.
Postkolonijalni svet više nije bio evropocentričan, a kako je jedan od ciljeva nesvrstane politike bio da se podrži emancipacija od ekonomske, kulturne i ostalih podređenosti svakog naroda, menja se i spoljna politika Jugoslavije na planu kulture, kao i odnos prema geografski udaljenim, a ideološki bliskim zemljama.
Diplomatski odnosi sa Indijom uspostavljeni su 1948. godine, samo godinu dana po sticanju nezavisnosti Indije, Trgovinski sporazum između Vlade FNRJ i Vlade Republike Indije zaključen je i potpisan u Nju Delhiju 1953, a. Sporazum o kulturnim odnosima između FNR Jugoslavije i Republike Indije, potpisan je u Nju Delhiju tek 11. marta 1960. godine. I pre potpisivanja zvaničnog dokumenta i formalizovanja odnosa na polju kulture i sa jedne i sa druge strane bilo je mnogo predloga za kulturnu saradnju, no veliki troškovi putovanja često nisu dozvoljavali da se ti predlozi ostvare i saradnja se odvijala stihijski. Saradnja bi sigurno bila intenzivnija, efikansija i obimnija da nije bila skopčana sa velikim izdacima, ali međusobno interesovanje je postojalo i u okviru mogućnosti uspostavljena je razmena u mnogim pravcima još u prvoj polovini 1950-ih.
Narednih godina odnosi dve zemlje se sve više inteziviraju, a interes indijske javnosti za Jugoslaviju je sve veći čemu je doprinelo putovanje Josipa Broza Tita u Indiju, krajem 1954. i početkom 1955. godine. Jugoslavija se Indiji tih godina usled nedostatka sredstava predstavljala dosta skromno i u skladu sa mogućnostima – pokretnim foto izložbama koje su prikazivale život u Jugoslaviji, ekonomski i društveni razvoj i industriju ili izložbama reprodukcija fresaka, skulptura, crteža Ljube Ivanovića i dečijih knjiga.
U važnijim indijskim gradovima od aprila 1961. uvedena je praksa održavanja manifestacije Nedelja Jugoslavije koja je kroz različite izložbe (umetnička fotografija, savremeno slikarstvo itd.) koje su otvarali predsednici vlada pojedinih indijskih država, guverneri, ministri i druge ugledne ličnosti, promovisala Jugoslaviju, a pre svega njen politički sistem.
Izložba savremenog jugoslovenskog slikarstva pod nazivom “Contemporary Paintings from Yugoslavia” na kojoj su bila predstavljena 43 rada 25 eminentnih autora iz svih jugoslovenskih republika održana 1962. godine u više indijskih gradova (Bombaj, Ahmedabad, Nju Delhi, Laknau, Kalkuta i Madras) predstavljala je izvesni zaokret u kulturnoj politici prema Indiji i imala je veliki publicitet u štampi, a posebno je naglašavana sloboda stvaralaštva jugoslovenskih umetnika koji mogu da slikaju šta hoće i na način koji žele, što je bilo važno za afirmaciju i pozicioniranje Jugoslavije kao nesvrstane zemlje koja ne podleže uticajima ni Istoka ni Zapada, već gradi sopstveni put.
LW: Da li je u tom smislu važno i stvaralaštvo Petra Lubarde?
Ana Panić: Pomenuta izložba je bila prvi prodor jugoslovenske umetnosti u tom delu sveta, koji je sigurno uticao na to da već sledeće, 1963. godine, Petar Lubarda dobije poziv indijske Komisije za kulturne veze sa inostranstvom, da bude njihov gost šest nedelja, i da mu organizuju samostalnu izložbu u više gradova, u januaru 1963. Još jedna veza između Lubarde i Nesvrstanih je njegova samostalna izložba slika u Kulturnom centru Beograda, kojom je otvoren novi izlagački prostor u Domu štampe, a koja je vrlo ciljano otvorena 29.08.1961. godine, dva dana uoči održavanja Prve konferencije 1961. godine, kao „reprezentativni” kulturni događaj uz osnivačku konferenciju, što jasno govori o Lubardinoj ulozi u kulturnoj politici tog vremena, i nameri da se Jugoslavija Nesvrstanima predstavi kao jedna moderna zemlja. S druge strane, Lubardin umereni modernizam je bio vrlo pogodan za reprezentaciju Jugoslavije upravo zbog svoje neutralnosti u ideološkom smislu, a s druge strane modernosti koja je tražena, te se odlično uklapao u zvanični sistem „socijalističkog estetizma“, koji je bio pogodan za predstavljanje Jugoslavije kao otvorene zemlje.
LW: Izložba i nosi naziv upravo po Lubardinoj slici „Prometej novog doba“. Kako je slikar predstavio nekog koje ukrao vatru od bogova s Olimpa da bi pomagao smrtnicima, i koja bi simbolika toga bila iz današnje perspektive, imajući u vidu da je to tada predstavljalo modernizam?
Ana Panić: Dominantno mesto na Prvoj konferenciji nesvrstanih zemalja u Beogradu 1961. godine zauzimala je uljana slika Petra Lubarde Prometeji novog veka (Industrijalizacija), ispod koje su šefovi država i vlada pozivali na dekolonizaciju sveta. Ova slika je posvećena posleratnoj izgradnji i pripada Lubardinom monumentalnom slikarstvu, koje krajem pedesetih godina 20. veka nastaje kao proizvod javnih porudžbina, i donosi jedan nov sentiment u skladu sa tada vladajućom političkom, društvenom i umetničkom klimom. S obzirom na to da je lik Prometeja jedan od najsnažnijih likova grčke mitologije, oličenje hrabrosti, ponosa i prkosa, velike čovekoljubivosti i težnje za slobodom, i da i danas predstavlja simbol borbe za napredak i sreću čovečanstva, činilo nam se da su upravo Indija i Jugoslavija simbolički gledano bile prometeji tog novog veka.
Poseta Indiji uticala je na Lubardinu umetnost koja se pod uticajem otkrića jednog drugog sveta još jednom promenila. Lubarda počinje da koristi sintetička veziva i nitro-lakove, boja više nije suva, posna, porozna, zidna, već oštra, sjajna, surova i industrijska. Slike iz ovog poslednjeg perioda dobijaju hladan sjaj bojenog, poliranog lima. To osavremenjavanje sredstava Lubardine simbole, zmajeve i demone uvodi u urbano, industrijsko. Indija je bila za Lubardu katarza i vraćanje primitivnom, osnovnom, materiji: vodi i vatri, što je vidljivo i na izloženim slikama koje možemo tumačiti i u ključu antikolonijalne borbe za bolji svet.
LW: Kako je statusno bilo biti umetnik u tom periodu? Evo, recimo, baš na Lubardinom primeru?
Ana Panić: Lubarda je imao prilično privilegovan status. Već sa 54 godine izabran je za redovnog člana SANU, povereno mu je da radi na više zidnih slika u javnim prostorima. Bio je prisutan u likovnim savetima Udruženja likovnih umetnika, Savezoj komisiji za kulturne veze sa inostranstvom. Biran je kao predstavnik na vodećim umetničkim manifestacijama. Njegova dela su selektovana u okviru reprezentativnih izložbi jugoslovenskog slikarstva koje obilaze najveće evropske gradove, a već 1957. sa suprugom Verom se useljava u kuću na Dedinju koju do kraja života koristi kao atelje, a koji je danas Legat Petra Lubarde, muzejski objekat otvoren za posetioce od 2014. godine.
Bilo je to vreme velikih državnih narudžbina i konkursa sa idejom promovisanja nove Jugoslavije i savremene jugoslovenske umetnosti. Umetnici su učešćem u velikim opštejugoslovenskim javnim konkursima dobijali priliku da rade velike projekte i da za svoj rad budu adekvatno plaćeni, za razliku od situacije danas, a umetnost se kroz dela u javnom prostoru približavala onima koji ne posećuju galerijske prostore.
LW: Šta je za Beograd 1961. značila jedna ovakva konferencija, čija proslava 60. godina od prvog održavanja je obeležena nedavno u Beogradu, kada su u poseti bili lideri iz 120 zemalja? Da li su i oni posetili izložbu tom prilikom?
Jovana Nedeljković: U oktobru ove godine u Beogradu se održao komemorativni samit povodom 60. godišnjice Prve konferencije. Srbija danas ima status posmatrača u Pokretu i shodno tom statusu ne može da organizuje politički skup.
Muzej je tokom ovog samita posetilo dvadesetak delegacija, među kojima bih izdvojila predsednika vlade Alžira. Ova država je danas značajna pre svega zbog jake podrške koju je Jugoslavija pružila njenoj borbi za oslobođenje koja je i okončana uoči Prve konferencije 1961. godine. Drugi posetilac kojeg bih izdvojila je Abdelhakim Gamal Abdel Naser, sin egipatskog predsednika Nasera, koji je uz Tita i Nehrua, jedan od osnivača Pokreta.
LW: Rad aktuelnog vizuelnog umetnika Vladimira Nikolića, pod nazivom „Komunistička slika u veku svoje digitalne reprodukcije“ će zatvoriti izložbu 14. novembra. Zašto, i da li se to radi o video instalaciji, ili?
Ana Panić: Umetnički rad Vladimira Nikolića Komunistička slika u vreme svoje digitalne reprodukcije je audio-video instalacija koja na jednom simboličkom nivou zatvara izložbu i otvara pitanje svih pitanja, koje je možda centralno na našoj izložbi, a to je šta se desilo sa modernizmom kojim smo se nekad toliko ponosili i predstavljali svetu, kao i sa vrednostima i idejama nesvrstanosti, antikolonijalizma, revolucionarnosti, solidarnosti, naročito danas kada je opet aktuelno pitanje alternative kapitalizmu i kada smo svedoci jedne nove vrste kolonizacije – kolonizacije resursa i znanja.
Originalni audio-snimci sa Prve konferencije državnika čije govore na različitim jezicima možemo čuti kako dopiru negde iz pozadine kao zvuk koji dolazi iza video-rada, Lubardino monumentalno platno Prometeji novog veka vraćaju u originalni kontekst kada je slika zauzimala centralno mesto na Prvoj konferenciji, ali sa druge strane praznina koju osećamo dok gledamo ovu instalaciju nam pokazuje kako su ti državnici koje čujemo a ne vidimo više ispred slike postali utvare, kao što su to postale i vrednosti koje su nekada promovisale i Lubardina slika i Prva konferencija Pokreta nesvrstanih zemalja.
